2. Mahmud Osmanlı’nın 30. padişahı olarak 1808’de tahta çıkmıştır. 31 yıllık saltanatında isyanlar, ıslahatlar, yeniçeri ocağının kapatılması gibi tarihi olaylar yaşanmıştır. Bu yazıda Sultan Mahmud döneminin siyasi ve sosyal gelişmelerine değinmeden tahta çıkışını anlatacağız. Tahta çıkışı film senaryolarında karşımıza çıkacak türden aksiyon ve macera ile olmuştur. Tahta çıkması esnasında yaşananlar adeta çeyrek asırdan fazlasüren saltanatında yaşananların fragmanı olmuştur desek yanlış tespit yapmış olmayız.
Bu sürecin sağlıklı bir şekilde anlaşılması için amcazadesi 3. Selim dönemine kabaca bakmak gerekir. 3. Selim, amcası 1. Abdülhamid’in ardından tahta çıkmıştır. Hem ilmi hem de sanat alanında iyi tahsil görmüştür. Osmanlı idare ve ordusunun bozulmaya yüz tuttuğunu, çağdaşı devletlerin gerisinde kaldığını görmüş ve daha şehzadeliği zamanında hem orduyu hem de idareyi düzeltecek fikir ve çalışmalara girişmiştir. Hatta öyle ki Fransa Kralı 16.Louis ile mektuplaşmış bu sayede dışarıdan bakan bir gözle devletin halini görme imkanı bulmuştur. Padişahlığa geldiğinde halihazırda devam eden ve pek de olumlu sonuçlanmayan Rus savaşı 3. Selim’in giriştiği ıslahat hareketlerinin dönüm noktası olmuştur. Selim dönemi ıslahatlarının tamamı bu gün Nizam-ı Cedit olarak bilinmektedir. Eski kuvvetini kaybeden yeniçeri ocağına alternatif modern bir ordu kurmaya çalışılmış bir dereceye kadar başarılı da olunmuştur. Eski düzenin ıslahına girişilmesiyle çok geçmeden bir muhalif kanat da meydana gelmiştir.Nitekim bu muhalefet saltanatının 18. yılında kendisini tahttan edecek isyanı gerçekleştirecek ve uzun yılların emeği olan ıslahat hareketi duracaktır. 3. Selim “Moskof oluruz, ceditçi olmayız” diyenler tarafından Kabakçı Mustafa isyanıyla kendi rızasıyla tahttan çekilmiştir. Sultan Selim’in modern anlamda oluşturduğu ordu bu isyanı bastırabilecek kuvvette olmasına karşın Selim’in tahttan çekilmesi şaşkınlıkla karşılanmıştır. Bu durum3. Selim’in yumuşak yürekli oluşuna ve kan dökmeye karşı aldığı tavra bağlanabilir.
Sultan Selim’in tahttan indirilmesinin ardından yeğeni 4. Mustafa tahta çıkmıştır. Amcazadesi kadar ıslahat yanlısı olmayan ya da en azından padişah olmak için ıslahat karşıtlarının yanında olmayı tercih etmiştir. Kısa süren saltanatında Sultan Selim’i tahttan indiren zorbaların etkisi altında kalmıştır. Her ihtilalin kaçınılmaz sonucu olarak mevcut kadrolar ya tasfiye edilmiş ya da ortadan kaldırılmıştır. İsyana karışanlar kendilerini önemli devlet görevlerine getirtmiş, bir kısmına devlet bütçesinden aylıklar bağlanmıştır. Hatta öldürülen ya da canını kurtarabilen ceditçilerin mallarına el konup isyancılar tarafından yağmalanmıştır. Az önce de belirttiğimiz gibi 1807’de 4. Mustafa’nın padişah olmasından az sonra Nizam-ı Cedit resmen sona ermiştir. Sabık Sultan Selim ve Şehzade Mahmud Topkapı Sarayı’nda gözetim altında tutulmaya başlanmıştır. 18 yıllık Sultan Selim saltanatı ve devleti eski gücüne kavuşturma hareketleri isyanla sona ermiştir. Nizam-ıCedit hareketinin en büyük muhalifleri devlet idareciliğinin önemli noktalarına gelmiş, bu hareketin savunucusu olanların büyük kısmı canından olurken bir kısmı kaçmayı başarabilmiştir. İstanbul’da asayiş bozuk vaziyettedir. Kaçmayı başaranlar Ruscuk’a Nizam-ı CeditçiAlemdar Mustafa Paşa’ya sığınmışlardır.
Alemdar Mustafa Paşa Sultan Selim’in tahttan indirilmesini kabul etmek niyetinde değildir. Yanına sığınan yenilikçi devlet adamlarının da teşvikiyle 3. Selim’i tekrar tahta çıkarmak istemektedir. Bu amaçla kendi kuvvetleriyle İstanbul’a doğru yola çıkar. Daha İstanbul’a ulaşmadan Kabakçı Mustafa’yı ortadan kaldırtır ve İstanbul’a ulaşır. Topkapı sarayına gelir ve şeyhülislam vasıtasıyla 4. Mustafa’nın tartan feragat etmesini ister. Ancak 4. Mustafa şeyhülislamın dediklerini sert biçimde reddeder. Durumun tehlikeli olduğunu, sultan saltanatın sallantıda, çevresindekilerinde başlarının omuzları üzerinde geçireceği sürenin daraldığını anlaması ve hissetmesi üzerine 4. Mustafa 3. Selim ve Şehzade Mahmud’un katledilmesi emrini verir. 4. Mustafa’nın Enderun’daki adamları Zenci Nezir, Gürcü Abdülfettah, Sırb Ebe Selim, Bağdatlı Hacı Ali, Ak hadım Cevher ve Kör Mehmed Ağalarla Deli Mustafa kumandasında on iki bostancı nefer ve zülüflü baltacı oğlanı padişahı tahtta rakipsiz bırakmak için III. Selim’i ve şehzade Mahmud’u öldürmek için Harem’in yolunu tutarlar. İlk hedef sabık Sultan Selim’dir. 3. Selim’in dairesine ulaşan infaz ekibi bir anlatımagöre o sırada ney üflemekte olan Selim’i ibrişimle boğma kanuna riayet etmeksizin pala ile öldürürler.Bu sıralarda Mustafa Paşa ve kuvvetleri Topkapı sarayına girmeye çalışmaktadır.Selim’in katlinin ardından Şehzade Mahmud’un dairesine yönelen infaz ekibi hem kendi konumlarının hem Sultan Mustafa’nın konumunun korunması önündeki son engeli ortadan kaldırmak üzeredirler. BaşlalaTayyar Ağa daha 3. Selim’in dairesine ulaşmadan infaz ekibini durdurmak istemiş anacak kılıçlardan kendisini zor kurtararak hareme haber vermiştir. Tayyar Ağa’nın çabası 3. Selim’in katline engel olmamış anacak şehzade Mahmud’uölümün kucağından almaya yetecektir. Ama bu çok kolay olmayacaktır. 3. Selim’in dairesinin basılması ve katli arasında kopan gürültüyü duyan Şehzade Mahmud’un baş hizmetkârı Cevri Kalfa şehzadeyi dairesinden çıkarıp kendi dairesine götürmüştür. Tayyar Ağa’nın haber vermesiyle önce 3. Selim’in dairesine koşan harem muhafızlarından zenci Anber, Kasım ve Hafız İsa Ağalar sabık Sultan’ın çoktan katledildiğini görünce hemen Şehzade Mahmud’un dairesine orada da kendisini bulamayınca Cevri Kalfanın dairesine ulaşırlar. Bu sıralarda katiller de kalfanın dairesine varmışlardır. Cevri Kalfanın dairesine ulaşmak için merdivenlerden çıkmak gerekmektedir. Kasım Ağa kılıcını çekmiş, merdiven başını tutmaya başlamış,Anber ile İsa Ağalar da daire kapısını muhafazaya almışlardır. Neredeyse 20 kılıca karşı üç kılıç karşı karşıyadır. Merdiven başındaki Kasım Ağa beş dakika kadar var gücüyle mücadele etmiş aldığı mızrak darbesiyle yıkılmıştır. Boş kalan merdiven başını elindeki bir çanak kül ile Cevri Kalfa savunmaya almıştır. Bir taraftan elindeki çanaktan avuç avuçkülü katillerin üzerine savururken diğer yandan kapıdaki iki ağaya şehzadeyi damdan kaçırmalarını söyler. Cevri Kalfa’nın külü tükenmiş bu sırada Anber ve İsa Ağalar tepe penceresinden çıkması için Şehzade Mahmud’a omuz vermektedirler. Elinde katillere mücadele edecek bir şey kalmayan Cevri Kalfa karnına aldığı tekme ile bayılmıştır. Verdiği mücadele ile şehzadenin kaçması için zaman kazandırmıştır. Cevri Kalfa engelinin de aşılmasıyla şehzadenin odasına giren katiler tahtın tek varisi olan şehzade Mahmud’unpencerden çıkmak üzere olduğunu görürler ve Ebe Selim hançerini şehzadeye doğru fırlatır. Şehzade bir anlatıma göre kolundan bir başka anlatıma göre bileğinden yaralanır anacak kaçmayı başarmıştır. Tam bu sıralarda Alemdar Mustafa Paşa da kuvvetleriyle saraya girmiştir. Alemdar Mustafa Paşa saraya girdikten hemen sonra 3. Selim’in dairesine ulaşmış ancak ancakkendisnin öldüğünü görmüştür. Öyle rivayet edilir ki Alemdar 3. Selim’in cansız bedenini görünce göz yaşlarını tutamayıp ağlamıştır.Alemdar Mustafa Paşa’nın sarayagirdiğinin duyulması üzerine kendi canlarının derdine düşen katiller etrafa dağılmıştır. Sarayın damından avluya ulaşan genç şehzade kaçınılmaz olarak korku ve telaş içerisindedir. 3. Selim’in öldüğünü gören Alemdar Mustafa Paşa şehzadeye biat eder bu desteğin üzerine genç şehzade de toparlanır. Babüssadeönünde kurulan tahta oturur.Alemdar Mustafa Paşa sadrazamlığa getirilir. Ertesi gün 3. Selim’in cenazesi defnedilmiş,kardeşi 4. Mustafa haremdeki dairesine kapatılmıştır. Kısa bir zaman sonra 2. Mahmud’un saltanatının ve Alemdar’ın sadrazamlığının üzerinden daha üç ay geçmişken baş gören bir isyandan dolayıtahta çıkmak için dışarısı girişimlerde bulunan 4. Mustafabelindeki kuşak ile boğularak öldürülmüştür Yine aynı isyan esnasındaisyancı yeniçeriler Alemdar Mustafa Paşa’nın sarayını basmışlar, Paşa kendi adamlarıyla birlikte uzun süre isyancılar ile mücadele eder kuvveti azalınca mahzendeki barut fıçısını ateşleyerek hem kendinin hemde o sırada orda bulunan sayıları neredeyse beş yüzü bulan isyancı yeniçerinin hayatına son vermiştir.Artık sultan olan 2. Mahmud, 3. Selim’in öldürülmesi ile sonuçlanan hareketin içinde bulunanları bu harekette parmağı olanları cezanlandırmıştır. Bir çok kişinin kellesi gitmiş, bir kısım cariyede boğularak kız kulesinden denize atılmıştır. Failler cezalandırıldığı gibi Sultan Mahmud kendisini hayatta tutmak için mücadele edenleri mükafatlandırmaktan geri durmamıştır. Cevri Kalfa hazinedar ustalığına getirilmiş kendisi için Çamlıca’da köşk yaptırılmıştır. Ölümünün ardından ise adına bir sıbyan mektebi yaptırılmıştır. AnberAğa hazinedar, Seferli Kethüdası Mehmed bey silahdar, Kasım Ağa Darüssade Ağası, İsa Ağa musahip yapılmıştır. Şehzade Mahmud’usultan yapan ve yine hayatta tutan bir avuç insan ve bir çanak kül olmuştur. Tahta çıkışı ve uzun denilebilecek saltanatı doludizgin geçmiştir. Hatta öyle denilebilir kiamcası 3. Selim’in fikirlerininveliahtı cumhuriyetle sonuçlanan Türk modernleşmesinin başlangıç noktası kabul edilebilir.
Kaynakça
Kemal BEYDİLLİ, İslam Ansiklopedisi, 3 Selim, 4. Mustafa, 2. Mahmud maddeleri
Orhan M.ÇOLAK, SultanMahmud’un Hazinedar Ustası Cevri Kalfa ve Vakıfları, Hidayet Yavuz Nuhoğlu Amağanı
Nurbike CEYLAN, Cevri Kalfa ve Mektebi, İnsan ve SosyalBilimler Dergisi
Necdet SAKAOĞLU, Bu Mülkün Sultanları
Yılmaz ÖZTUNA, Osmanlı Tarihi 1
görsel:
Yazı: Ahmet Emre Çiçek
Dergi: www.dusunurlerdergisi.com